انتخابات آزاد با چندین ویژگی کلیدی مشخص می‌شود تا منصفانه، شفاف و منعکس‌کننده اراده واقعی مردم باشد. این ویژگی‌ها در هیچ‌یک از انتخابات گذشته تاریخ ایران دیده نشده؛ ویژگی‌هایی که تضمین می‌کنند انتخابات طوری برگزار شود که خواست مردم را منعکس کند و از اصول دموکراتیک تبعیت کند.
این‌جا ویژگی‌های کلیدی یک انتخابات آزاد را در مقابل انتخابات ایران بررسی می‌کنیم.
حق رأی همگانی: همه شهروندان بالغ بدون در نظر گرفتن نژاد، جنسیت، مذهب، یا وضعیت اجتماعی-اقتصادی حق رأی دارند.
اساس نظام حقوقی ایران بر مبنای فقه است، بنابراین شرکت در انتخابات و حق رأی در آن نیز متفاوت از سایر نظام‌های حقوقی دنیاست. در ایران به همه شهروندان بالای ۱۸ سال اجازه رأی دادن داده می‌شود، اما مساله امکان استفاده از این حق است. با توجه به این‌که در قانون اساسی ایران فقط سه گروه اقلیت دینی در نظر گرفته شده است، تنها این سه گروه می‌توانند حق انتخاب در انتخابات مجلس را داشته باشند. زرتشتیان می‌توانند به یک نماینده زرتشتی رأی بدهند و بهاییان هرگز نماینده‌ای ندارند. همچنین ابلاغیه‌ای از سوی جنتی، دبیر شورای نگهبان، صادر شده که در مناطقی که اکثریت مسلمان هستند، نباید اقلیت‌های مذهبی نماینده شوند. یعنی در چنین مناطقی اقلیت‌های مذهبی حق انتخاب ندارند چون نمی‌توانند نماینده‌ای داشته باشند.
قدرت رأی برابر: هر رأی دارای وزن برابر است. این اغلب در اصل «یک نفر، یک رأی» خلاصه می‌شود.
در ایران نفوذ نهادهای غیرانتخابی می‌تواند این برابری را تضعیف کند. این‌که نظر سرداران سپاه و رهبر جمهوری اسلامی به کسی نزدیک باشد، می‌تواند جریان سرمایه و پشتیبانی انتخاباتی را به سمت کاندیدای خاصی ببرد یا در مراحلی باعث تقلب انتخاباتی به نفع نظرات افراد خاص شود.
رقابت آزاد و عادلانه: چندین نامزد یا حزب می‌توانند در انتخابات رقابت کنند. هیچ محدودیتی در مورد این‌که چه کسی می‌تواند نامزد شود وجود ندارد.
شورای نگهبان، هیاتی متشکل از روحانیون و حقوقدانان، همه نامزدهای مناصب سیاسی را بررسی می‌کند و کسانی را که به آرمان‌های جمهوری اسلامی وفادار نیستند، رد صلاحیت می‌کند. این کار رقابت واقعی را محدود می‌کند.
تاکنون حق نامزدی برای انتخابات ریاست جمهوری به اقلیت‌های مذهبی داده نشده که این موضوع ریشه در قانون اساسی جمهوری اسلامی دارد. حتی در کاندیداتوری شوراهای شهرها و روستاها، دبیر شورای نگهبان از مقامات ذی‌ربط خواسته در مناطق دارای اکثریت مسلمان از تایید صلاحیت نامزدهای اقلیت‌های مذهبی در انتخابات شوراها جلوگیری به عمل آید. اصل ۱۱۵ قانون اساسی مانعی قانونی در برابر اقلیت‌های مذهبی و زنان برای حضور در یک رقابت عادلانه است.
آزادی بیان: شهروندان، نامزدها و رسانه‌ها می‌توانند آزادانه نظرات خود را بیان کنند، درباره سیاست‌ها بحث کنند و بدون ترس از مجازات از دولت و سایر نامزدها انتقاد کنند.
در ایران انتقاد از حکومت، ولی فقیه یا اسلام می‌تواند منجر به حبس یا دیگر اشکال سرکوب شود. مطابق ماده ۵۱۴ تعزیرات، اگر شخصی به مقام رهبری یا بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران به هر نحوی توهین کند، به مجازات حبس از شش ماه تا دو سال محکوم می‌شود.
طبق ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی، توهین به رییس‌جمهوری جزو جرایم غیرقابل گذشت است و لزوما برای پیگیری نیاز به شکایت ندارد. همچنین طبق قانون ۶۰۹، کسانی که به رؤسای قوای سه‌گانه توهین کنند، به ۱۳ روز تا شش ماه حبس و ۷۴ ضربه شلاق محکوم می‌شوند.
علاوه بر موارد گفته شده مطابق با ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی «هر کس به مقدسات اسلام و یا هر یک از انبیا یا ائمه یا معصومین اهانت نماید اگر مشمول حکم ساب‌النبی باشد اعدام می‌شود و در غیر این صورت به حبس از یک تا پنج سال محکوم خواهد شد.» در نتیجه این ویژگی به طور کامل نقض می‌شود.
آزادی تجمع و تشکل: افراد می‌توانند برای بحث در مورد مسائل سیاسی، برگزاری تجمعات، و تشکیل یا پیوستن به احزاب سیاسی و سایر سازمان‌ها برای حمایت از نظرات سیاسی خود گرد هم آیند.
در ایران تحت حکومت جمهوری اسلامی، تجمعات به شکل کامل سرکوب می‌شود و عنوان اتهامی «اجتماع و تبانی» به افراد تفهیم می‌شود. احزاب سیاسی تنها با پذیرفتن شرایط جمهوری اسلامی امکان ثبت دارند. براساس اصل ۲۷ قانون اساسی «تشکیل اجتماعات و راهپیمایی ها بدون حمل سلاح به شرط آن که مخل به مبانی اسلام نباشد ازاد است» اما از آن‌جایی که هر نوع انتقاد به حکومت مخالفت با مبانی اسلام تعبیر می‌شود تنها تجمعاتی که به دعوت حکومت است قانونی محسوب می‌شوند.
فرآیندهای انتخاباتی شفاف و بی‌طرفانه: روند انتخابات، از جمله ثبت‌نام، رای دادن، و شمارش آرا، شفاف و بی‌طرفانه انجام می‌شود و مقامات انتخاباتی مستقل و بدون تعصب عمل می‌کنند.
روند انتخابات در ایران به ویژه روند بررسی نامزدها توسط شورای نگهبان فاقد شفافیت است. همچنین ادعاهایی مبنی بر تقلب و تخلف در آرا در تمام این چهار دهه وجود داشته که هرگز مورد پیگیری قرار نگرفته است.
دسترسی به اطلاعات: رای‌دهندگان به اطلاعات کافی در مورد نامزدها، احزاب، و روش‌های انتخاباتی دسترسی دارند تا انتخاب‌های آگاهانه داشته باشند. رسانه‌ها در گزارش‌های مربوط به انتخابات آزادند.
در ایران رسانه مستقل وجود ندارد و رسانه‌ها به شدت سانسور شده‌اند. رسانه‌های دولتی بر افکار عمومی مسلط هستند و توانایی رای‌دهندگان را برای دریافت دیدگاه‌های گوناگون محدود می‌کنند.
چارچوب قانونی و اجرا: چارچوب قانونی مشخصی بر انتخابات حاکم است و قوانین به طور منصفانه و منسجم اجرا می‌شوند. اختلافات از طریق مجاری قانونی تعیین‌شده حل و فصل می‌شود.
در حالی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی چارچوب قانونی برای انتخابات وجود دارد، اجرای آن مغرضانه است. قوه قضاییه که مسوولیت قانونی دارد مستقل نیست و توسط رهبر تعیین می‌شود که بر عدالت انتخابات تأثیر می‌گذارد.
کمیسیون مستقل انتخابات: یک نهاد مستقل بر روند انتخابات نظارت می‌کند تا از برگزاری منصفانه و بی‌طرفانه آن اطمینان حاصل کند.
نهادهای نظارتی بر انتخابات به ویژه شورای نگهبان مستقل نیستند. آن‌ها توسط رهبر حکومت تعیین می‌شوند و تأثیر قابل‌توجهی بر روند انتخابات دارند. پنج عضو کمیسیون انتخابات مستقیم یا غیرمستقیم از طرف خامنه‌ای تعیین می‌شوند.
نظارت بر انتخابات: ناظران داخلی و بین‌المللی مجاز به نظارت بر انتخابات هستند تا از آزاد و عادلانه بودن آن اطمینان حاصل کنند و لایه دیگری از پاسخگویی را فراهم کنند.
ناظران بین‌المللی به طور کلی اجازه نظارت بر انتخابات ایران را ندارند و نظارت داخلی به شدت توسط حکومت کنترل می‌شود و شفافیت را کاهش می‌دهد.